مرگ مغزی چیست؟
مرگ مغزی وضعیتی از مرگ است که خون‌رسانی به مغز متوقف شده و اکسیژن‌رسانی به آن انجام نمی‌گیرد و همه‌ی اعمال و حواس فرد مختل می‌شود، در واقع مغز تمام کارکرد خود را از دست می‌دهد و دچار تخریب غیرقابل‌برگشت می‌گردد.
به دلیل تخریب کامل سلول‌ها در شرایط مرگ مغزی امکان بازگشت عملکرد سلول‌ها و بازگشت فرد به زندگی، به‌هیچ‌عنوان وجود ندارد؛ که این تفاوت اصلی مرگ مغزی با کما، زندگی نباتی و سایر حالت‌ها است.
امروزه با ارتقا علم به کمک داروها و دستگاه‌های پیشرفته‌ی تنفس مصنوعی می‌توان پس از وقوع مرگ مغزی، فعالیت قلب را تا مدتی کوتاه حفظ کرد تا به اعضای دیگر بدن اکسیژن‌رسانی کند. پس از سرآمدن این مدت کوتاه، قلب دیگر حتی با کمک داروها و دستگاه‌های مصنوعی هم قادر به ادامه‌ی فعالیت نیست و این تپش‌های خودبه‌خودی و مصنوعی قلب نیز از کار خواهد افتاد.
علل شایع مرگ مغزی کدامند؟
مرگ مغزی نوعی آسیب بدون‌‌بازگشت سلولی است که به دنبال عوامل متعددی ممکن است رخ دهد؛ مانند: ضربه شدید به سر، تصادفات رانندگی، سقوط از ارتفاع، ضربه حین نزاع، غرق‌شدگی، مسمومیت‌ها، حوادث عروقی مغز، سکته مغزی خونریزی دهنده، لخته عروقی مغز، پارگی آنوریسم، تومورهای مغزی، عفونت‌های مغزی، خونریزی‌های داخلی مغز، ایست قلبی- تنفسی و غیره یا تمامی وقایعی که اکسیژن‌رسانی و گردش خون در مغز را متوقف کند، منجر به تخریب همه‌ی سلول‌های مغز و ساقه مغز به‌طور کامل می‌شود.
مرگ مغزی چگونه رخ می‌دهد؟
هر گونه آسیب شدید به مغز می‌تواند باعث تورم مغز شود. در این شرایط چون مغز درون یک فضای بسته (استخوان جمجمه) است و جایی برای افزایش حجم ندارد، به‌اجبار به بخش‌های پایین‌تر (ساقه‌ی مغز) فشار می‌آورد که مسیر رگ‌های خونی را بسته و خون‌رسانی (تامین غذا و اکسیژن) به مغز را متوقف می‌کند. اگر به مدت 6 تا 8 دقیقه اکسیژن به مغز نرسد بافت مغز و ساقه‌ی مغز (که کنترل تنفس و ضربان قلب را بر عهده دارد) دچار تخریب غیرقابل‌برگشت شده و مرگ مغزی رخ می‌دهد. فرد مرگ مغزی هیچ‌گونه حس و احساسی ندارد (نه می‌بیند، نه می‌شنود و نه درد می‌کشد) و امکان بهبودی و بازگشت مرگ مغزی به‌هیچ‌عنوان وجود ندارد.
چرا در مرگ مغزی، بیمار تا مدتی دارای ضربان قلب و تنفس می‌باشد؟
قلب تا زمانی که دارای اکسیژن‌رسانی باشد، به ضربان خود ادامه می‌دهد. در بیمار مرگ مغزی، دستگاه تنفس مصنوعی (ونتیلاتور) اکسیژن لازم را برای ضربان قلب فراهم خواهد کرد و پس از جدا کردن دستگاه از بیمار قلب هم از کار خواهد افتاد.
کما چیست؟ آیا همان مرگ مغزی است؟
یک نوع اختلال در کارکرد مغز است که شخص دچار کاهش شدید سطح هوشیاری می‌شود و به هیچ تحریکی پاسخ نمی‌دهد. در بیمار کمایی احتمال بهبودی وجود دارد و ممکن است پس از روزها، ماه‌ها یا حتی سالها بیهوشی، برخی عملکردهای مغز بازگردد.
زندگی نباتی چیست و چه فرقی با مرگ مغزی دارد؟
در این وضعیت که تقریباً همیشه به دنبال کما رخ می‌دهد فقط اختلال عملکرد یا تخریب قشر مغز ایجاد می‌شود، در این مورد با بیماری روبرو هستیم که تنفس خودبه‌خود دارد، چشمان شخص باز است و بیدار به نظر می‌رسد و حرکاتی غیرارادی هم انجام می‌دهد اما هیچ عملکرد ذهنی و شناختی ندارد و با محیط اطراف خود هیچ ارتباطی برقرار نمی‌کند، در واقع دارای هیچ‌گونه حرکت و ادراکی نمی‌باشد. بیمار نیاز به دستگاه تنفس مصنوعی ندارد و ممکن است سالها در این حالت باقی بماند و سپس به حیات مجدد باز گردد.
تعریف انسان قفل‌شده؟
اگر در یک بیمار، فقط خون‌رسانی ساقه‌ی مغز مختل شود و قشر مغز سالم بماند با بیماری روبرو هستیم که فاقد هرگونه حرکت است (به‌جز تعدادی از حرکات چشم که الیاف آن از خارج از ساقه‌ی مغز به طرف قشر مغز حرکت می‌کند) و دارای تنفس نیز نمی‌باشد ولی قدرت ادراک کامل دارد. به این عارضه سندرم قفل‌شدگی اطلاق می‌شود. بیمار فاقد هرگونه حرکتی می‌باشد، تنفس ندارد ولی تمامی اتفاقات پیرامون خود را درک می‌کند و با حرکات چشم، می‌تواند به سوالات، پاسخ بلی یا خیر بدهد. این بیماران به علت عدم توانایی در تنفس باید دارای دستگاه تنفس مصنوعی باشند و شاید سالها به این حالت باقی بمانند.
آیا از ظاهر فرد می‌توان فهمید که او دچار مرگ مغزی شده است؟
خیر، فردی که دچار مرگ مغزی شده، مانند کسی است که در خوابی عمیقی فرو رفته است. ریه‌هایش به کمک دستگاه تنفس مصنوعی (ونتیلاتور) از هوا پر می‌شوند، قلبش به سبب اکسیژن‌رسانی دارای ضربان است و حتی پوست او گرم و به رنگ صورتی می‌باشد.
آیا فرد به دنبال مرگ مغزی درد را احساس می‌کند؟
خیر. پس از وقوع مرگ مغزی، در انسان هیچ‌گونه احساس درد و اندوهی وجود نخواهد داشت.
آیا مواردی از مرگ مغزی بوده است که بهبود یافته باشند؟
خیر، امکان بهبودی و بازگشت بیمار مرگ مغزی به‌هیچ‌عنوان وجود ندارد.
مواردی که شنیده‌اید فرد دچار مرگ مغزی شده و سپس بهبودیافته است، در واقع مرگ مغزی نبوده است.
این بیماران در کمای عمیق بوده ولی نزدیکان آن‌ها و یا حتی گاهی برخی از پزشکان و پرستارانی که درباره تفاوت مرگ مغزی و کما اطلاعات کافی ندارند چنین برداشت نادرستی کرده‌اند.
چه اعضاء و بافت‌هایی قابل اهدا می باشد؟
هر فرد مرگ مغزی با اهدای اعضا و بافته‌ای خویش، می‌تواند بیش از پنجاه انسان را از مرگ نجات دهد هر شخصی که دچار مرگ مغزی می‌شود می‌تواند با اهدای ارگان‌های حیاتی جان هشت نفر را نجات دهد.
اعضای قابل پیوند عبارت‌اند از: قلب، کبد، ریه‌ها، کلیه‌ها، پانکراس (لوزالمعده) و روده کوچک نسوج قابل پیوند عبارت‌اند از: قرنیه، دریچه قلب، پوست، تاندون، غضروف، مغز استخوان و غیره برخلاف عضو، بافت می‌تواند تا 24 و یا حتی 48 ساعت بعد از مرگ فرد اهدای شود و حتی می‌توان آن را برای مدت‌های طولانی ذخیره کرد.
آیا فرد زنده هم می‌تواند اهداکننده باشد؟
بله در بعضی شرایط.
کلیه یکی از معمول‌ترین اعضای اهدائی افراد زنده می‌باشد، زیرا یک فرد سالم با یک کلیه هم قادر است به زندگی طبیعی خود ادامه دهد.
قسمتی از کبد یا ریه و در موارد نادر قسمتی از روده کوچک نیز قابل اهدا می‌باشد.
آیا در صورت مرگ طبیعی نیز امکان اهدای عضو وجود دارد یا خیر؟
بله؛ بعد از مرگ کامل به‌صورت طبیعی تا 48 ساعت، نسوجی مانند قرنیه، دریچه قلب، استخوان و تاندون قابل اهدا می‌باشند.
آیا اهدا کنندگان عضو از نظر بیماری‌های خاص غربالگری خواهند شد؟
همه اهداکنندگان عضو از نظر ایدز، هپاتیت، ویروس‌های مشابه و یک سری بدخیمی‌ها مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
آیا اهدای عضو از نظر شرعی اشکال دارد؟
تمام ادیان آسمانی بر این باورند که عمل اهدای عضو یک حرکت خداپسندانه و عشق به هم‌نوع محسوب می‌شود.
دین مبین اسلام، اهمیت فوق‌العاده‌ای برای نجات جان انسان‌ها قائل است. چنانچه در قرآن کریم سوره مبارکه مائده آیه ٣٢ به‌تصریح اشاره شده است که هرگاه کسی باعث بقای نفسی شود مانند آن است که باعث نجات جان تمام انسان‌ها شده است.
همان‌طور که در سوره‌ی مبارکه مائده آیه 32 آمده است:
«هر که نفسی را حیات بخشد مانند آن است که همه مردم را حیات بخشیده است»
در دین اسلام و مذهب تشیع اکثریت قریب به اتفاق علما این عمل را جایز می‌دانند. پس از انقلاب اسلامی در ایران، اهدای عضو با فتوای تاریخی و دوران‌ساز امام راحل (ره) در تاریخ 31 اردیبهشت 68، جان دوباره‌ای گرفت.
آیا داشتن " کارت اهدا عضو " برای اهدای اعضاء پس از مرگ کفایت می‌کند؟
خیر. ثبت‌نام برای دریافت کارت اهدای عضو به‌منزله رضایت شخص نسبت به این فرآیند می‌باشد، خدایی نکرده اگر شخص دچار مرگ مغزی شود برای تکمیل فرآیند اهدا رضایت خانواده شرط اصلی و نهایی می‌باشد، ثبت‌نام به نحوی وصیت شخص به ولی دم می‌باشد که بنده در زمان حیات نسبت به این موضوع رضایت داشته‌ام. بسیار مهم است که نزدیکان در جریان این امر خداپسندانه قرار گیرند تا در زمان فوت فرد در خصوص اهدای عضو غافلگیر نشوند و آن را مصیبتی افزون بر از دست دادن عزیز خود ندانند.
بنا بر قانون جمهوری اسلامی ایران و اکثریت کشورهای جهان برای اهدای عضو رضایت اولیای دم ضروری می‌باشد و حتی علی‌رغم داشتن کارت اهدای عضو در صورت عدم رضایت اولیای دم اهدای عضو صورت نخواهد گرفت.
با در نظر گرفتن لزوم رضایت اولیای دم از اهدای عضو دلیل دریافت کارت چیست؟
داشتن کارت اهدای عضو کوششی فرهنگی و فرهنگ‌ساز است و نشان‌دهنده‌ی تمایل قلبی فرد به اهدای اعضای خود در صورت بروز مرگ مغزی می‌باشد. با وجود کارت یا آگاهی قبلی از رضایت متوفی، تصمیم‌گیری برای خانواده در آن زمان حساس آسان‌تر می‌شود. تجربه نشان داده که حتی اگر اعضای خانواده با اهدای عضو موافق نباشند اما خود فرد از قبل تمایل خود را به اهدای عضو اعلام کرده باشد خانواده نیز سرانجام به خواسته‌ی عزیز خود احترام گذاشته و به این وصیت او عمل می‌کنند.
آیا به همراه داشتن کارت اهدای عضو به‌صورت مدام ضروری می‌باشد؟
با در نظر گرفتن لزوم رضایت اولیای دم برای اهدای عضو توصیه می‌شود فرد دارنده کارت اهدا خانواده خود را از رضایت قلبی برای این امر مطلع سازد و در صورت اطلاع خانواده از این امر لزومی به همراه داشتن مداوم کارت نیست.
آیا باطل کردن کارت اهدای عضو بعد از تکمیل فرم امکان‌پذیر می‌باشد؟
بله؛ در هر زمان که از داشتن کارت منصرف شوید می‌توانید با اعلام خواسته خود به مسئولین تقاضای خود را لغو کنید.
هر چند با در نظر داشتن نیاز به رضایت اولیای دم برای اهدا تنها با اعلام خواسته خود به اولیای دم خویش نیز می‌توانید انصراف خود را از اهدا اعلام کنید.
واحد فراهم آوری اعضای پیوندی چگونه از وجود مرگ مغزی مطلع خواهد شد؟
طبق قانون کلیه بیمارستان‌ها در سطح کشور اعم از دولتی و خصوصی موظف هستند تمامی موارد مشکوک به مرگ مغزی را هرچه سریع‌تر به اطلاع واحدهای فراهم‌آوری اعضای پیوندی دانشگاه‌های علوم پزشکی برسانند.
سپس هماهنگ‌کننده‌ی واحد فراهم‌آوری اعضای پیوندی در اسرع وقت به بیمارستان مبدا مراجعه می‌کند و معاینات اولیه جهت تشخیص اولیه مرگ مغزی را انجام می‌دهد، در صورت تشخیص اولیه‌ی مرگ مغزی هماهنگ‌کنندگان با خانواده فرد اهداکننده در زمینه ابعاد قانونی و اخلاقی اهدا صحبت خواهند کرد.
در صورت عدم حضور فرد دارنده کارت در ایران آیا انتقال وی به کشور صورت می‌گیرد؟
خیر؛ متاسفانه در حال حاضر امکان انتقال مورد مرگ مغزی و یا عضو اهدایی از کشورهای دیگر به ایران وجود ندارد.
مراسم خاک‌سپاری فرد اهداکننده چقدر به تاخیر خواهد افتاد؟
کل مراحل اهدا و پیوند عضو (اخذ رضایت از خانواده فرد اهداکننده تا پایان برداشت و پیوند عضو) معمولا یک روز به‌طول می‌انجامد.
آیا خانواده‌های فرد اهداکننده و فرد گیرنده عضو پیوندی یکدیگر را ملاقات خواهند کرد؟
خیر، تماس و ملاقات بین خانواده‌ی اهداکننده‌ی عضو و گیرنده‌ی عضو مطابق قانون وزارت بهداشت ایران (و همه‌ی کشورهای جهان) ممنوع است و هویت طرفین محرمانه خواهد ماند، البته تعدادی از خانواده‌ها تمایل خواهند داشت که از طریق نامه‌های بی‌نام و نشان (با همکاری واحد فراهم آوری اعضای پیوندی) با هم مکاتبه داشته باشند.
در هر سال وزارت بهداشت به موارد معدودی از خانواده‌ها اجازه می‌دهد برای فرهنگ‌سازی و پخش در تلویزیون و رسانه‌های جمعی با هم ملاقات داشته باشند که این کار باید سه شرط داشته باشد:
■خانواده‌ی اهداکننده تمایل داشته باشد.
■خانواده‌ی گیرنده و خود گیرنده تمایل به این ملاقات داشته باشد.
■ وزارت بهداشت و تیم پزشکان معالج شخص گیرنده هم اجازه‌ی این ملاقات رو بدهند.
چه کسی اولویت دریافت اعضا و بافته‌ای پیوندی را در زمان اهدا خواهد داشت؟
لیست انتظار بیماران نیازمند در مرکز مدیریت پیوند و بیماری‌ها خاص وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی تنظیم و به‌روز می‌گردد و در زمان اهدا، تخصیص اعضا فقط توسط این مرکز صورت خواهد گرفت.
افزون بر سازگاری خونی و بافتی بیمار، همخوانی سایز گیرنده و دهنده، وخامت شرایط بالینی، طول مدت انتظار در لیست پیوند و فاصله مکانی شخص از واحد پیوند نیز در اولویت‌بندی و انتخاب گیرنده عضو پیوندی نقش دارد.
آیا برای انتخاب گیرنده عضو پیوندی پارتی‌بازی صورت می‌گیرد یا خیر؟
خیر؛ فردی که به‌عنوان مسئول تخصیص عضو در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مشغول به کار است لیست بیماران نیازمند اهدا را در اختیار داشته و بنا بر اولویت زمان ورود به لیست، گروه خونی و همخوانی سایز گیرنده و دهنده فردی را انتخاب کرده و اعلام می‌دارد در نتیجه امکان مداخله افراد در این امر امکان‌پذیر نمی‌باشد.
آیا در قبال عضو اهداشده پولی به خانواده دهنده داده می‌شود یا خیر؟
خیر؛ عضو پیوندی به‌صورت رایگان و به‌عنوان هدیه به خانواده گیرنده اهدا می‌شود و گیرنده نیز پولی بابت عضو پیوندی پرداخت نمی‌کند پرداخت هزینه‌های بیمارستان مبدأ فرد مرگ مغزی (تا قبل از شناسایی) در بیمارستان‌های خصوصی و خیریه و نهادهای نظامی بر عهده‌ی خانواده و در بیمارستان‌های دولتی بر عهده‌ی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی می‌باشد اما از آغاز شناسایی فرد مرگ مغزی تا برداشت عضو و پیوند عضو به بیماران نیازمند و مراقبت از بیمار پیوند شده در بیمارستان پیوند اعضا، هیچ مبلغی متبادل نمی‌گردد، نه از گیرنده هزینه‌ای گرفته می‌شود و نه به اهداکننده پرداختی صورت می‌پذیرد.
آیا ممکن است بدن فرد گیرنده، عضو پیوندی را رد کند؟
آمار موفقیت پیوند در اکثریت موارد بیش از ٧٠ درصد گزارش شده است. بدن گیرنده عضو پیوندی در صورت عدم مراقبت صحیح فرد از خود و یا در موارد بسیار نادر به‌طور خودبه‌خودی، می‌تواند عضو پیوندی را رد کند.
اگر عضو پیوندی، توسط بدن فرد گیرنده رد شود چه خواهد شد؟
در اکثریت مواقع در صورت تشخیص به‌موقع رد پیوند، امکان درمان آن وجود خواهد داشت. کنترل دقیق بیمار بعد از انجام پیوند عضو، مصرف مرتب داروهای مربوطه و انجام آزمایش‌های لازم می‌تواند از رد کامل پیوند پیشگیری نماید.
آیا پیوند عضو میان جنس‌ها و نژادهای مختلف امکان‌پذیر است؟
آری، جنسیت و نژاد متفاوت مانعی برای پیوند اعضا نیست اما سازگاری گروه خون و اندازه عضو (به‌خصوص ریه) و انطباق بافتی (در مورد کلیه) اهمیت بیشتری دارد.
چه مدت باید یک بیمار نیازمند دریافت عضو پیوندی در لیست انتظار بماند؟
مدت زمانی که بیمار در لیست انتظار خواهد بود می‌تواند از چند روز تا چند سال بسته به وخامت شرایط بالینی، موجود بودن عضو پیوندی و سازگاری آن تفاوت کند.
کدام بیماری‌های زمینه‌ای مانع اهدای عضو فرد خواهند شد؟
عفونت‌هایی همانند HIV و هپاتیت C و اغلب بدخیمی‌ها مانع از اهدای عضو می‌شوند. البته همه این موارد در زمان تایید مرگ مغزی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
چه کسی می‌تواند جزو اهداکنندگان عضو باشد؟
همه می‌توانند در امر اهدای عضو پیش‌قدم شوند و محدودیت سنی منظور نشده است. تنها عاملی که می‌تواند مانع اهدای عضو شود شرایط بالینی فرد اهداکننده است که در زمان فوت وی توسط پزشک متخصص تشخیص داده خواهد شد.
آیا افراد مبتلا به بیماری دیابت و فشارخون و یا افراد مبتلا به بیماری‌های روماتیسمی مانند لوپوس و غیره می‌توانند اهداکننده باشند؟
بله البته در صورت بروز حادثه برای این افراد و ایجاد مرگ مغزی سلامت اعضای بدن توسط تیم پزشکی به‌دقت بررسی می‌گردد و در صورت عدم وجود مشکل اهدای اعضایی که عملکرد مناسبی دارند انجام می‌شود.
آیا داشتن کارت اهدای عضو تاثیری در کیفیت مراقبت‌های پزشکی در زمان حادثه خواهد داشت؟
خیر، در زمان حادثه کلیه اقداماتی که برای حفظ جان بیمار لازم است انجام خواهد شد. امکان اهدای عضو فقط زمانی در نظر گرفته می‌شود که دیگر هیچ اقدام نجات‌بخشی امکان‌پذیر نبوده و مرگ مغزی تایید شده باشد. همچنین باید متذکر شد که تیم پزشکان درمانگر از تیم پزشکان تشخیص‌دهنده مرگ مغزی که توسط وزارتخانه انتخاب می‌شوند کاملاً مجزا هستند.
آیا اهدای عضو پس از مرگ، باعث تغییر شکل پیکر خواهد شد؟
خیر، فرایند برداشت عضو هیچ تغییری در ظاهر فرد اهداکننده به وجود نخواهد آورد. این فرایند در اتاق عمل و با بیشترین مراقبت و احترام برای فرد اهداکننده توسط تیم جراحی متخصص انجام خواهد گرفت. عمل برداشت اعضای پیوندی کاملا شبیه به جراحی ساده‌ای است و پس از آن محل عمل با جراحی پلاستیک بخیه می‌شود و همچنین در صورت برداشت نسوج و بافت، برای جلوگیری از به هم خوردن شکل طبیعی بدن، به جای ارگان‌های برداشته شده پروتز گذاشته می‌شود و محل جراحی بخیه زده شده و از بیرون فقط به‌صورت یک خط تمیز عمل جراحی دیده خواهد شد.
